Stoppen met pleasen (verschenen in de Vonk-bijlage van de Volkskrant, 4 mei 2013)

Toen ik de naaktfoto’s van Amina Tyler voor het eerst zag, schoot ik in de lach. De 19-jarige Tunesische veroorzaakte een rel in haar land met haar protest tegen vrouwenonderdrukking, maar ik kon mijn lach niet bedwingen. Uit ongeloof en bewondering.

Zoals ze op de foto met smoezelig aangebrachte make-up, slordig getekende Arabische woorden op haar naakte bovenlijf en een sigaret tussen de vingers achteloos een boek aan het lezen is: zo’n gedurfd protest had ik niet eerder gezien in de Arabische wereld. Op een andere foto kijkt ze recht in de camera, met uitgestoken middelvinger. Ze schreef het nog eens letterlijk op haar lichaam: ‘fuck your morals.’

Inderdaad, fuck your morals.

Dichter bij huis is het niet anders. In mijn – voornamelijk Marokkaanse - omgeving is loskomen van de heersende moraal altijd al een guerrillastrijd geweest. Hit and run. De bom laten barsten, verdwijnen in de mist, een leegte achterlaten in het gezin, en pas terugkomen wanneer de verhoudingen weer recht getrokken zijn.

Iedere Marokkaan kent wel een meisje in de familie dat (ooit) is weggelopen. Wat begint met onschuldig puberaal afzetten - het meisje permitteert zich meer vrijheden, haar kleding wordt uitdagender en ze komt later thuis – eindigt in een grimmige sfeer waarin twee partijen, ouders en dochter, lijnrecht tegenover elkaar staan. Voor de ouders is de dochter het subversieve element binnen het gezin geworden dat de orde dreigt te ontwrichten. Voor de dochter zijn haar ouders kille gevangenbewaarders geworden die haar, soms met geweld, klein proberen te houden. Elk verzet van haar kant wordt steeds harder de kop ingedrukt. Uiteindelijk is het capituleren of de genadeslag toebrengen: weglopen van huis. De ultieme verzets- en wanhoopsdaad. De meeste meisjes worden thuis, als ze lang genoeg wegblijven, meer gemist dan misprezen. Ze kunnen weer veilig naar huis met aanzienlijk meer bewegingsvrijheid als winst. In enkele gevallen loopt het slechter af voor het meisje: ze is nooit meer welkom thuis.

Het gaat er lang niet altijd zo heftig aan toe. Er is ook ruimte voor baldadige provocatie. Toen ik op een avond zin had om even de deur uit te gaan, vroeg mijn moeder - als hoeder van mijn seksualiteit - waar ik heen dacht te gaan. ‘Naar de tippelzone, geld verdienen,’ antwoordde ik geїrriteerd. Voor een deugdzame Marokkaanse vrouw als mijn moeder was mijn antwoord zo ongehoord, dat ze het proestend weglachte. Immers, alleen een gek kan zo schaamteloos op haar ouder reageren. Maar ik deed er mijn voordeel mee. Terwijl mijn moeder nog aan het bijkomen was van het lachen, liep ik de deur uit.

Maar waarom voelt het nooit echt als een overwinning? Omdat onze keuzes niet geaccepteerd, maar gedoogd worden. Elke kleine stap richting zelfbeschikking en gelijkwaardigheid is een laagje eelt op de ziel van onze ouders. De meeste jonge Marokkaanse vrouwen stuiten al lang niet meer op woede, maar op afkeuring, verhuld in zwijgen en depressieve blikken. Probeer maar eens ongevoelig zijn voor een teleurgestelde moeder. Dat onze getekende migrantenouders al veel ellende hebben meegemaakt, maakt het er niet makkelijker op om vol op het gas te trappen en onze vrijheden op te eisen.

Dus wat doe je? Je went aan de situatie en geeft steeds meer terrein op. Je verzint onredelijke argumenten om je fijne liefdesrelatie met een Surinaamse jongen te beëindigen. Of je zet je plannen om op jezelf te wonen nog even in de ijskast. De jaren verstrijken, je jeugdige ongebreideldheid neemt af, en je besluit dan maar dat emancipatie best een generatie kan wachten. Je belooft jezelf dat jij het later anders gaat doen wanneer je zelf dochters krijgt, dat wel. Maar als je eenmaal moeder wordt, besef je hoe veel je zelf hebt moeten inleveren om je ouders te behagen. De onvrede komt terug, ongeduldiger dan ooit.

Ik richtte mijn onvrede zelden op mijn ouders, maar des te vaker op jonge vrouwen met hoofddoek. Ik viel ze niet publiekelijk aan, maar ik kon ze gewoon niet uitstaan. Een vrouw die openlijk haar hoofdoek verdedigde was voor mij een suffe, ongeloofwaardige zwakkeling die de emancipatiestrijd van vrouwen ondermijnt. Een infantiele gedachte. En ironisch. Ik deed wat ik anderen zo kwalijk nam: vrouwen verdelen in kampen van goed en kwaad. Ik heb lang met deze blinde vlek gelopen.

Ik heb moeten erkennen dat de ene hoofddoek niet de andere is. De gedachten en handelingen van een hoofddoekdraagster komen niet altijd overeen met de islamitische betekenis van de hoofddoek. Maar is dat een teken van verkniptheid en onderdrukking of maakt deze discrepantie haar juist alleen maar interessant als persoon? Ik weet het niet. Mijn ongetrouwde nicht draagt haar hoofddoek uit religieuze overtuiging, maar schroomt niet om mij, in het bijzijn van onze conservatieve moeders, een recept voor smoothies met rode pepers te geven: als tip om extra pit aan de sekslust te geven.

Vrouwenemancipatie schuurt. Niet alleen tussen dochters en ouders, maar ook de band tussen Marokkaanse meisjes en hun broers kan onder druk komen te staan. Een vriendin van me had een hechte band met haar broer, tot ze een Nederlandse vriend kreeg. In het begin was er niet veel aan de hand, haar broer wist ervan. Maar toen haar ouders erachter kwamen, en zij een stortbui van afkeurende woorden en wanhopige tranen over zich heen kreeg, liet hij het afweten. Niet omdat hij vrouwenonderdrukking toejuicht, maar omdat hij niet wist wat hij met de situatie aanmoest. Opkomen voor zijn dierbare zusje, of toch zijn kwetsbare ouders beschermen tegen nog meer verdriet? Een lastige keuze. Zo lastig, dat die keuze in wankelmoed verdwijnt. En zo blijven we onze ouders pleasen en hopen dat de tijd hen milder en ontvankelijker zal maken voor progressie.

Maar ik geloof niet meer dat emancipatie slechts tijd nodig heeft. Ik begrijp de mensen die kiezen voor de weg van de minste weerstand, maar ik heb lang genoeg beteugeld tussen de beteugelden geleefd om te weten dat die weg langer duurt dan je denkt en het resultaat minder bevredigend is dan gehoopt. Een jonge vrouw als Amina Tyler, die bereid is met een gewaagde actie offers te leveren voor haar – en mijn - seksuele vrijheid, ben ik dankbaar en steun ik naar vermogen. Amina heeft een hoge prijs betaald toen ze besloot haar naaktfoto’s op internet te plaatsen. In een televisie-interview vertelde ze vanaf haar onderduikadres dat ze is gekidnapt, geїntimideerd en geslagen door familieleden. En er staat haar een erger lot te wachten als het aan woedende Tunesische islamisten ligt.

Wat Amina heeft gedaan is vergelijkbaar met de actie van de Amerikaanse Rosa Parks, die in 1955 weigerde haar plaats aan een blanke af te staan. Het zijn op het eerste gezicht onbeduidende solo-acties, maar de kracht die er vanuit gaat kan mensen, gemeenschappen en uiteindelijk de wereld tot verandering bewegen. Dat is emancipatie. De Westerse wereld heeft het gezien bij Rosa Parks, de Arabische wereld ziet het nu bij Amina Tyler, en ook in mijn omgeving zie ik het gebeuren. Ik zie het bij de jonge Marokkaanse vrouw die haar relatie met een Surinaamse man doorzet, omdat haar rotsvaste geloof in zelfbeschikking en de liefde sterker is dan de angst te verliezen. Maar ik zie het ook bij de zelfbewuste Marokkaanse jongen die zich niet meer laat aanpraten dat zijn homoseksualiteit vies is, en de de ex-moslim die overtuigd voor zijn afvalligheid uitkomt.